Akt umierania

W momencie, w którym człowiek umiera, w czasie tzw. odejścia (cs. uhoda) z tego świata, powinien być nad nim czytany specjalny kanon modlitewny, który w Trebniku zatytułowany jest: „Kanon modlitewny do Pana naszego Jezusa Chrystusa i Najświętszej Bogurodzicy Matki Pana, odmawiany przy rozłączeniu duszy i ciała każdego prawosławnego” (Kanon molebnyj ko Gospodu naszemu Iisusu Christu i Preczystej Bogorodice, Materii Gospodni, pri razłuczenii duszi ot teła wsiakago prawowiernago). Kanon ten, czytany jest „w imieniu umierającego, który sam nie jest w stanie wypowiedzieć słów modlitwy” (cs. ot lica czełowieka, s duszeju razłuczajuszczagosja i ne moguszczchego głagołati), nazywany jest najczęściej modlitwą na odejście (cs. othodnyj kanon). Na końcu kanonu zalecane jest czytanie specjalnej modlitwy. Końcowa modlitwa, czytana przez kapłana, jest modlitwą na rozłączenia duszy z ciałem (cs. ishod duszy).

W sytuacji, kiedy nadchodząca śmierć jest wynikiem długiej, przewlekłej i ciężkiej choroby, zgodnie z Wielkim Typikonem zalecane jest odsłużenie „Obrzędu, na rozłączenie duszy i ciała, kiedy człowiek długo cierpi” (cs. Czin, bywajemyj na razłuczenije duszy ot tieła, wniegda czełowiek dołgo strażdiet). Modlitwa ta, składa się z kanonu i dwóch modlitw. Pierwsza modlitwa: Modlitwa o sądzonej duszy jest w pełni tożsama z modlitwą czytaną w trakcie „Kanonu modlitewnego … przy rozłączeniu duszy i ciała”. O treści drugiej modlitwy wiele mówi jej nazwa: „O śmierci człowieka długo cierpiącego”. W modlitwie wznosimy prośby o uwolnienie sługi bożego od bólu i cierpień związanych z chorobą i o przyjęcie jego duszy.

Panichida

Cerkiew naucza, iż po akcie śmierci, dusza człowieka przechodzi drogę ku Bogu. W czasie, gdy ciało zmarłego leży martwe, dla duszy człowieka niezbędną jest modlitwa Cerkwi. Cerkiew modli się wówczas o przejście zmarłego w wieczne życie. Panichida (greckie słowo oznaczające „całonocne czuwanie”) jest modlitwą za duszę zmarłego, w której prosimy o Boże Miłosierdzie i zbawienie jego duszy. Pierwotnie panichidy służono całą noc, tworząc Całonocne Czuwanie (cs. Wsienoszcznoje Bdienije).

Panichida kończy się modlitwą „Wieczna pamięć” (cs. Wiecznaja pamiat’) wygłaszaną przez kapłana, a następnie trzykrotnie powtarzaną przez chór, służących i modlących się.

Panichidę służy się przy ciele zmarłego, w miejscu, gdzie ciało to się znajduje. Tradycyjne pochówki najczęściej związane były z pozostaniem ciała zmarłego w domu. Obecnie ciało zmarłego przygotowywane jest w zakładach pogrzebowych i tam wtedy służy się panichidę. Po zakończeniu panichidy nad ciałem zmarłego powinno się czytać Psałterz, lub w wypadku śmierci biskupa, czy kapłana – Św. Ewangelię.

Panichidę sprawuje się także w dni wspomnienia zmarłych, 9. i 40. dzień po śmierci zmarłego i w rocznice śmierci.

Pogrzeb

W cerkiewnej praktyce pogrzeb odbywa się od razu po Św. Liturgii. Jest to ostatnie nabożeństwo, w którym zmarły uczestniczy.

Obrzęd pogrzebu swą formą podobny jest do panichidy albo jutrzni. W jego trakcie czytany jest kanon, fragment Listu ap. Pawła do Tesaloniczan (1 Tes 4, 13-17) i Ewangelii wg św. Jana (J 5, 25-30). Ważnym momentem jest odczytanie modlitwy rozgrzeszającej, której tekst wkłada jest do trumny.

Pan nasz Jezus Chrystus, Boską swoją łaską, darem i władzą, daną świętym Jego uczniom i apostołom, aby utrzymywać i odpuszczać grzechy ludzi, rzekł im: Przyjmijcie Ducha Świętego, tym którym odpuścicie grzechy, będą odpuszczone, tym, którym utrzymacie, będą utrzymane; i jeszcze jeśli utrzymacie i odpuścicie na ziemi, będzie utrzymane i odpuszczone na Niebie. Od nich i na nas poprzez przyjęcie jeden od drugiego (cs. drugdrugopryimatielno) łaski, niech uczyni przez mnie, pokornego, wybaczone i temu w duchu słudze ot wszystkiego, czym jako człowiek zgrzeszył Bogu słowem lub uczynkiem, lub myślą i wszystkimi swoimi zmysłami, wolną wolą lub zniewoloną, ze świadomością lub bez świadomości. I jeśli był objęty klątwą albo odłączeniem arcybiskupim lub kapłańskim, lub klątwę ojca swego lub matki swojej przywiódł na siebie, lub pod swoją klątwę wpadł, lub klątwę popełnił, lub poprzez inne grzechy jako człowiek został odłączony – ale o wszystkim tym skruszonym sercem wyraził skruchę i od tych wszystkich win i więzów grzesznych uwolnij go (ją), albowiem z niedoskonałości natury grzechowi się sprzedał, i to wszystko wybacz mu (jej), ze Swej miłości do ludzi, modlitwami Najczystszej i Najświętszej Królowej naszej Bogurodzicy i Zawsze Dziewicy Marii, świętych sławnych Apostołów i wszystkich świętych. Amen

Po aklamacji następuje moment ostatniego pożegnania – posledniago cełowanija. Jest to ostateczne pożegnanie zmarłego. W czasie pożegnania śpiewane są stichiry, które w swej treści zawierają największą dawkę emocjonalną. W czasie śpiewania stichir następuje osobiste pożegnanie zmarłego przez wszystkich znajdujących się w Cerkwi. Ostatnia stichira jest najbardziej osobistą, w niej modlitwę wygłasza jakby sam zmarły:

Bracia, przyjaciele, znajomi! Widząc, jak leżę milczący, bez oddechu, płaczcie o mnie. Czy dawno spotkałem się z Wami? Widzicie, jakże szybko nadeszła moja ostatnia godzina. Wy wszyscy, którzy mnie kochaliście! Podejdźcie, oddajcie mi ostatni pocałunek, już więcej nie jest mi dane być i spotykać się z Wami, ponieważ odchodzę przed obliczę Sędzi, przed którym na równi stoją sługa i pan, król i żołnierz, bogaty i biedny – wszyscy równi i każdy za swoje uczynki będzie albo wychwalony, albo potępiony. Proszę wszystkich: stale módlcie się za mnie do Chrystusa Boga, żebym nie był za swoje grzechy wrzucony w miejsce męczarni, ale by On dał mi miejsce tam, gdzie Światło Życia.

Pogrzeb powinien być sprawowany w trzecim dniu po śmierci. Nie podlegają mu ciała ekshumowane, gdyż nabożeństwo to związane jest treściowo z pożegnaniem osoby niedawno zmarłej. Ciała ekshumowane, lub odnalezione szczątki, są chowane bez otpiewanija a jedynie w czasie służenia panichidy.